بسیاری از ما ممکن است قهوه بنوشیم، اما چای جایگاه ویژهای در قلب ما دارد. نوشیدن چای نقش مهمی در زندگی ما دارد. نوشیدن چای یک پدیده جهانی است که میلیونها نفر در سراسر جهان روزانه از آن لذت میبرند. تصور دنیای بدون چای سخت است. در واقع این نوشیدنی پس از آب به پرمصرفترین نوشیدنی روی زمین تبدیل شده است. در همه رستورانها و یا مراکز خرید میتوان عاشقان چای را پیدا کرد. روز جهانی چای برابر با ۲۱ می است که فرصتی برای گرامی داشتن طرفداران چای برای این نوشیدنی است. تاریخچه چای نیز بسیار طولانی است و در طول هزاران سال از کشورهای متعددی میگذرد.
افسانهای وجود دارد که چای در سال ۲۷۳۷ قبل از میلاد، زمانی که امپراتور چین شن نونگ از قدرت برکنار شد و به نقطهای منزوی در جنوب چین رانده شد، به وجود آمد. شن نونگ که پولی برای نوشیدن چیزی جز آب نداشت، روزی زیر درختی نشسته بود که وزش باد چند برگ درخت را در فنجان آب جوشش ریخت. او این ترکیب به وجود آمده را دوست داشت و آن را آنقدر آرامشبخش یافت که تا هفت سال آینده زیر آن درخت نشست و دیگر چیزی ننوشید.
در حقیقت افسانه بالا نشان میدهد همه ما چای مینوشیم، اما واقعا در مورد تاریخچه چای چه میدانیم؟ چای چگونه رشد میکند و چگونه کشف شد؟ توسط چه کسی و چه زمانی؟ در این مقاله از بانک طعم، هدف ما پاسخگویی به تمام سوالات مربوط به چای و سرگذشت چای است. با ما همراه باشید.
تاریخچه مصرف چای
در طبیعت، بسته به تنوع گیاه، خاک، بارندگی، رطوبت، نور، دما، ارتفاع، عرض جغرافیایی و عوامل دیگر، گیاه چای به صورت درختچه یا درخت تا ارتفاع ۴۵ فوت رشد میکند. خاستگاه چای و منطقه بومی دقیق آن را به کشورهای مختلفی نسبت میدهند. اما امروزه گیاهشناسان مرکز رویش طبیعی آن را در قسمت بالایی رودخانه برهماپوترا در استان آسام هند، بخشهای شمالی برمه و تایلند، هندوچین و جنوب غربی چین میدانند.
در چین، داستانی غیرمعمول وجود دارد که اغلب به عنوان تاریخچه چای مطرح میشود و بر اساس آن، شنونگ افسانهای (“کشاورز الهی”)، دومین امپراتور و اولین کشاورز چین که گفته میشود از ۲۷۳۷ تا ۲۶۹۸ قبل از میلاد سلطنت کرده است، ۱۰۰ گیاه را چشیده است. حدود ۷۲ عدد از این گیاهان او را بیمار کردند. فقط یکی او را از این بیماریها شفا داد که گیاه چای بود.
کنجکاوی یکی از مشخصههای گونه انسان است، میتوان حدس زد که انسانها اثرات شگفتانگیز برگ چای را خیلی زودتر از ادعای اسطوره شنونگ کشف کردند و هنگامی که این کار را کردند، مطمئناً با جویدن برگ خام چای بوده است. اولین اشاره شناخته شده به جوشاندن چای در “قرارداد برای یک جوان” نوشته شده توسط استاد برجسته امپراتوری وانگ بائو در سال ۵۹ قبل از میلاد به صورت کتبی آمده است.
نحوه شکلگیری چای
در قرن اول، نحوه پردازش، تهیه و مصرف برگهای چای در فرهنگ لغت گوارانگیا (این فرهنگ لغت در قرن سوم میلادی نوشته شده است) توضیح داده شده است؛ در منطقه بین جینگ، مردم برگهای چای را میچیدند و آن را فشرده میکردند. بعد از آن زمانی که میخواستند چای را دم کنند، ابتدا چای را برشته میکردند تا رنگ آن قرمز شود، سپس آن را پودر کرده و در ظرف سرامیکی میریختند و روی آن را با آب جوش میپوشاندند.
در طول سه پادشاهی، سلسلههای چین و سلسلههای جنوبی و شمالی (۲۲۰-۵۸۹)، چای هم در طبیعت کشت و هم چیده میشد. آنها برگهای چای را بخارپز میکردند، میکوبیدند و فشرده میکردند، سپس آنها را میپختند، سوراخ میکردند و به هم میچسبانند. سپس آن را مهر و موم میکردند، ذخیره میکردند و در مواقع دلخواه دم میکردند و مینوشیدند. چگونه چای در سراسر جهان بهعنوان یک نوشیدنی محبوب مورد توجه قرار گرفت؟
تاریخچه رواج چای
به اواخر قرن بیستم برمیگردد. در این زمان چای بهعنوان نوشیدنی محبوب در سراسر جهان مورد استفاده قرار میگرفت. قرنها قبل از این موضوع، چای سرزمین مادری خود یعنی چین را ترک کرده بود و تا Yungui گسترش یافته بود. این موضوع باعث شد مردم هان نیز عادت به نوشیدن چای پیدا کنند و پس از آن فرهنگ نوشیدن چای پایهگذاری شد. پس از چای مسیری را طی کرد که به آن جاده چای میگویند. در این مسیر چای از هان به سمت غرب هونان رفت. سپس به چانگ جیانگ سفر کرد و به سوچوانگ رفت. بعد از آن چای به جیانگ نانگ رفت و سپس در ژاپن مورد استقبال قرار گرفت. کم کم صنعت چای گسترش یافت و در تبت، گوانگ تونگ و آسیای جنوب شرقی نیز از آن استقبال شد. با گذشت زمان چای به صحرا و کشورهای اروپا و آمریکای شمالی نیز منتقل شد.
خاستگاه چای در کشورهای مختلف دنیا
تاریخچه چای تبت
همانطور که پیشتر گفتیم مسیر جاده چای از تبت نیز عبور کرد. در قرن نهم تبتیها با چای آشنا شدند. سرزمینهای تبت، صخرهای و ناهموار بود به همین دلیل کشت چای در تبت ممکن نبود. به همین دلیل چای از چین به تبت وارد میشد. این نوشیدنی چنان مورد علاقه مردم قرار گرفت که از آن به عنوان ارز استفاده میکردند. در حقیقت پرداخت با چای فشرده، یک روش رایج پرداخت دستمزد در تبت بود.
تاریخچه چای ژاپن
در اوایل قرن نهم، بازرگانان ژاپنی پس از آشنایی با فرهنگ چینیها، سنتها و ارزشهای آنها، چای را به عنوان یک دستاورد به کشور خود بردند و پس از مدتی نوشیدن چای به بخش جداییناپذیر از زندگی صومعه در ژاپن تبدیل شد. پس از آن در اوایل دهه ۱۳۰۰ چای در ژاپن محبوبیت زیادی یافت.
تاریخچه چای روسیه
چینیها در سال ۱۶۱۸ چای را به عنوان هدیه به تزار الکسیس دادند. این نوشیدنی پس از مدتی محبوبیت زیادی یافت و مسیری برای کاروانهای شتر جهت انتقال چای به کشور شکل گرفت.
تاریخچه چای اروپا
چای اولین بار در سال ۱۶۱۰ توسط پرتقالیها و هلندیها وارد اروپا شد. در ابتدا چای در اروپا یک کالای لوکس خارجی به شمار میرفت که تنها ثروتمندان میتوانستند از آن استفاده کنند. اما پس از مدتی چای بین همه مردم محبوبیت یافت.
تاریخچه چای آمریکای شمالی
پس از آشنایی اروپا با چای، از آن جهت که آمریکا از مستعمرات اروپا به شمار میرفت، سنتهای مربوط به چای پس از اروپا به آمریکای شمالی راه یافت و پس از مدتی در آمریکا نیز چایخانهها و انواع لوازم جانبی برای نوشیدن چای رواج یافت.
تاریخچه چای در هند
پس از تحریم کردن چین و عدم تجارت با غرب، بریتانیا تصمیم گرفت راههای دیگری برای وارد کردن چای را امتحان کند. از آنجایی که هند مستعمره بریتانیا بود و آب و هوای مساعدی نیز برای کشت چای داشت، به همین دلیل شروع به کشت چای در مناطق شمالی هند نمود. پس از مدتی هندیها در پرورش چای مهارت پیدا کردند و چای در هندوستان نیز محبوب شد.
تاریخچه توسعه چای در ایران
تاریخچه توسعه چای در ایران به حاج محمد میرزا قوانلو که به پدر چای ایران معروف است، برمیگردد. قوانلو پس از سفر به هندوستان به عنوان سرکنسول ایران، کاشت چای را از هندیها یاد گرفت و دانههای آن را به ایران آورد. در سال ۱۲۸۵ سفر چای به ایران آغاز شد و البته در این سفر چای به تنهایی به ایران آورده نشد. بلکه محصولات کشاورزی دیگری نیز مانند قهوه، دارچین، فلفل، میخک، هل، انبه، زردچوبه و زنجبیل نیز به ایران آورده شدند.
تاریخچه چای در ایران
بعد از آورده شدن دانههای چای به ایران، کشت چای در ایران در لاهیجان که آب و هوایی مشابه شمیلا در هند داشت، شروع شد. لاهیجان برای کشت چای، جای مناسبی بود و پس از مدتی کشت چای سبز رونق زیادی یافت و نوشیدن چای به یکی از عادتها مردم ایران تبدیل شد. البته شواهدی وجود دارد که قبل از این موضوع، مردم ایران با چای آشنا بودند.
در یک سفرنامه که توسط آدام اولئاریوس نوشته شده است در عصر صفویه به وجود چایخانههای ختایی اشاره شده است. البته چای موجود در این چایخانهها از چین وارد میشده و گویا نوشیدنی گران قیمتی بوده که هر کسی قادر به نوشیدن آن نبوده است. اما پس از کشت چای در گیلان، نوشیدن چای به عادتی خوشایند برای مردم ایران تبدیل شد. چای در کنار سایر نوشیدنیهای سنتی به یکی از مهمترین عناصر در گردهماییها و مهمانیهای ایرانی تبدیل شد و پس از مدتی چای و قوری به عنوان لوازم نوشیدن چای به خانههای ایرانیان راه یافت.
بزرگترین تولیدکنندگان چای در دنیا
کشت چای از جنوب شرقی آسیا آغاز شده است و این منطقه از نظر اجتماعی و اقتصادی اهمیت زیادی دارد. نوشیدنی حاصل از چای این منطقه طعم متمایزی داشته و شناخته شده است. در ضمن از بزرگترین کشورهای تولیدکننده چای به شمار میرود.
کشور چین
بزرگترین تولیدکننده چای در جهان، کشور چین است که بیش از ۲ میلیون تن چای تولید میکند. چای در توسعه اقتصادی کشور چین نقش مهمی داشته و بخش مهمی از بافت اجتماعی این کشور است. در حقیقت کشور چین دارای انواع متنوعی از چای و گونههای محبوب چای، مانند چای سبز، چای سیاه، چای زرد، چای سفید، چای اولانگ و.. است.
هند
یکی دیگر از کشورهایی که در زمینه کشت چای فعالیت میکند و رتبه دوم کشت چای در جهان را دارد، هند است. هند حدود ۱.۲ میلیون تن چای در سال تولید میکند. کشت چای در این کشور نیز مانند چین بخشی از زندگی روزمره در آن است. نصف چای تولید شده در هند در خود کشور مصرف میشود و در آن بازارهای چای فراوانی وجود دارد. همچنین انواع محبوبی از چای مانند دارجیلینگ و آسام نیز در این کشور تولید میشوند.
کنیا
کشور بعدی که در کشت چای برتر است، کنیا است. شاید بسیاری از مردم این موضوع را ندانند ولی کشور کنیا یکی از بزرگترین صادرکنندگان چای به سراسر دنیاست. قرار گرفتن کنیا نزدیک به خط استوا و داشتن نور کافی باعث شده است رشد گیاه چای در این کشور بهخوبی انجام شود.
سریلانکا
چهارمین کشوری که بزرگترین تولیدکننده چای است، سریلانکاست. این کشور مخصوصا به علت تولید چای سیلان مشهور شده است. چای از اصلیترین ارزهای این کشور با دیگر کشورهاست و حدود ۲ درصد از تولید ناخالص داخلی این کشور به چای اختصاص دارد.
ویتنام
رتبه پنجم لیست بزرگترین تولیدکنندگان چای به ویتنام تعلق دارد. چای در فرهنگ ویتنام به شکلی عمیق جا افتاده است و هزاران سال است که در این کشور کشت میشود. البته کشت چای در این کشور با کشورهای دیگر متفاوت است و معمولا به روشهای غیر رسمی انجام میشود. مردم ویتنام همچنین چای را چیزی فراتر از یک نوشیدنی میدانند و از آن در زمان فعالیت متفکرانه و یا فعالیتهای علمی استفاده میکنند.